«هه‌ژار موکریانی» کیمیاگری که نامش با تار و پود ادب کردی در هم آمیخت

گزارش/ تانیا شعفی

دوم اسفند ماه سال ١٣٦٩(برابر با ٢١ فوریه) بود که ستاره بی‌بدیل ادب و ترجمان کردی، استاد عبدالرحمان شرفکندی، متخلص به «هه‌ژار موکریانی»، در گذشت. ادیبی که بعد از رفتنش برای تمامی فصول ادب کردی، یادگاری از خود به جا گذاشته است.

به گزارش خبرنگار کردپرس، عبدالرحمان شرفکندی،(زاده ۲۵ فروردین ۱۳۰۰ در مهاباد و درگذشته ۲ اسفند ۱۳۶۹ در کرج)، متخلص به "هژار" ، شاعر، نویسنده، مترجم، فرهنگ‌نویس، واژه‌شناس، محقق، اسلام‌شناس، مفسر، فرهنگ‌نویس و عکاس کرد بود. شخصیت ادبی استاد هژار به نحوی است که می‌طلبد در بخش‌های مختلف و از زاویه‌های دید متنوع به بررسی و مطالعه آثار او پرداخته شود، برای نمونه می‌توان گاهی تنها از هژار نویسنده، هژار مترجم، هژار مفسر و یا هژار تاریخ‌نویس و یا هژار شاعر نام برد.

به گفته اکثر ادیبان، دیگر ادب کردی نمونه ایی اینچنین به خود نخواهد دید. او چنان با تار و پود ادبیات کردی در هم آمیخته است که نامش از نام ادبیات کردی سوا نیست.

ماموستا «هه‌ژار»، گلی در جهنم

«رسول کریمی» شاعر مهابادی متخلص به (سووتاو)، ماموستا هژار را ستاره درخشانی ادب کردی می‌داند و کردپرس می‌گوید: «استاد «هژار موکریانی»، گلی در جهنم بود».

او با اشاره به شرایط زندگی، دشواریها و سختیهایی که این استاد گرانقدر دیده بودند می گوید: «عنوان گلی در جهنم برازنده ایشان است چرا که با آن همه سختی و دشواریها توانستند همچنان گلی زیبا، در ادب کردی نمایان شوند. امیدواریم ادب کردی در آینده نیز نمونه ماموستا هژار را به خود ببیند هرچند که بسیار مشکل است».

تا کنون مترجمی نتوانسته با ماموستا «هه‌ژار» رقابت کند

مرحوم «اسماعیل پاکزاد» متخلص به (سمکۆ) از هنرمندان پیشکسوت مهابادی هم در این خصوص با ماموستا سووتاو هم‌نظر است و به کردپرس گفته بود: «استاد هه‌ژار موکریانی شاعر و مترجم زبردست کرد بود که در سده‌ی گذشته مانند او دیده نشده است و تا کنون نیز مترجمی نتوانسته با ماموستا هه‌ژار به رقابت بپردازد».

به گفته مرحوم پاکزاد؛ «استاد «هه‌ژار موکریانی»، را به حق می‌توان شاعر، مترجم، محقق، فرهنگ‌نویس، مورخ، نویسنده و ادیب برجسته کرد دانست که تالیفات گهرباری در عرصه‌ی شعر و ترجمه و ... به قلم توانای ایشان به ادب کردی افزوده شده است».

ماموستا «هه‌ژار» راوی به حق کردها بود

رحیم سلطانی (هەژین کوردستانی) شاعر و مدیرمسئول انستیتو زبان کردی سوما، نیز در گفت‌وگو با کردپرس می‌گوید: «از دیدگاه بنده هیچ مترجمی نمی‌تواند مانند هژار باشد، زیرا آثار و سبک و سیاق ایشان با هر مترجمی متفاوت است، لیکن هستند و یادشان گرامی باد بزرگ مترجمین دیگری که خدمات ارزنده‌ای به زبان و ادبیات کردی تقدیم نموده‌اند همانند استاد ماموستا شکور مصطفی که آثار یاشار کمال را از ترکی به کردی ترجمه نموده‌اند ویا استادان ابراهیم یونسی و محمد قاضی و .... که زحمات همه قابل تقدیر است».

مدرس زبان کردی اشاره می‌کند: «بی‌شک سبک زندگی هر انسانی خواسته و ناخواسته در آثار آن شخصیت متبلور است، وضعیت کنونی کردستان و کردها در هریک از نقاط مختلف خاورمیانه و جهان، سیاستهای زمانی و مکانی کلی دول حاکم بر سرنوشت کردها، تاثیر مستقیم بر شیوه سبک و سیاق زندگی و آثار ایشان می‌گذارد، هژار شاعر و نویسنده و مترجم و محقق راوی به حق کردها بوده و قلمش آیینه‌ی خواسته‌های مرز و بومش است».

ماموستا هه‌ژار؛ کاشف رمز قلم ابوعلی سینا

برگ زرین دیگر ماموستا هژار در امر ترجمه، ترجمه کتاب قانون در طب، از ابوعلی سینا از عربی به فارسی است و همانگونه که خودشان می‌فرمایند: «رمز قلم این نویسنده را کشف کردم».

اهمیت ترجمه این کتاب در این است که در طول هزاران سال هیچ فارسی زبان مسلط به زبان عربی جرات ترجمه این کتاب را دست ندادند، اما ماموستا هژار ترجمه‌ای بسیار دقیق این کتاب را در ٩ جلد کتاب به زبان فارسی به سرانجام رساندند و این کتاب به عنوان یکی از برجسته‌ترین آثار ترجمه‌ی ایران مطرح است.

سلطانی مدیرمسئول انستیتو زبان کردی سوما، نیز در وصف ترجمه این کتاب توسط ماموستا هژار می‌گوید: «ترجمه قانون در طب ابوعلی سینا، در شرایطی صورت پذیرفت که قبل از وی چندین استاد مطرح و برجسته فارس‌زبان دانشگاهی از ترجمه آن وامانده بودند؛ در این ترجمه تسلط کامل استاد بر زبان عربی و لهجه‌های متفاوت عربی و همچنین لهجه‌های متعدد زبان کردی و فارسی همانند برج و باروویی عظیم میزان خودنمایی مردی خاکی ولی در دانش بی‌بدیل را به عرصه ادبیات تقدیم نمودند.»

مدرس زبان کردی، زبان ترجمه استاد هژار را از نظر تکنیکی تکیه بر اصالت زبان و اصالت محتوی می‌داند و ادامه می‌دهد؛ «ایشان در آثارشان با زبانی اصیل و ریشه‌دار می‌نویسند و در نوشتار هر زبانی حق واژگان آن زبان را رعایت می‌کنند، تا جایی که خواندن آثار استاد همانند حضور در کلاسهای آموزش دایره لغات آن زبان است، با توجه به آوارگی‌های تبعیدگونه اما ایشان بر زبانهای کردی و فارسی و عربی و ترکی و روسی و ارمنی و تاحدودی انگلیسی با تمام لهجه‌های این زبانها تسلط داشتند، متن را می‌فهمید و با دانایی ترجمه می‌نمودند. همچنین حفظ امانتداری و احترام به محتوا از شالوده کارهای استاد بود به نحوی که یکی از نصایحش به شاگردانش حفظ امانتداری و بها نهادن به متن بود. از کلامهای آشکار ایشان این بود که اگر نمی‌توانیم متنی را زیباتر از خود متن اصلی ترجمه کنیم، نباید حق نویسنده را پایمال کنیم و نباید ترجمه‌ای ضعیف ارائه نمائیم»

ادیبی برای تمام فصول ادب کردی

از دیگر آثار این استاد گرنقدر کُرد، می‌توان به شاهکار زیبای رباعیات خیام که با عنوان «چوارینەکانی خەیام» ترجمەای بسیار دقیق و بی‌نظیر به زبان کردی از استاد «هژار موکریانی» است که در حق آن گفته می‌شود این کتاب تنها یک ترجمه از رباعیات خیام نیست بلکه در نوع خود می‌تواند کتابی مستقل و سوا از منبع اصلی هم محسوب شود.

ترجمه «شرفنامه‌ی بدلیسی» که حاصل ٦ ماه تلاش مستمر ماموستا هژار برای ترجمه آن به کردی سورانی است. کتابی که منبع بسیار برجستەای برای مستشرقانی به شمار می‌رود که درباره‌ی کردها و تاریخ آنها مطالعه می‌کنند، دیگر شاهکار اوست.

سایر تالیفات و ترجمه‌های ماموستا هژار شامل؛ ترجمه قرآن کریم به زبان کردی، ترجمه «مم و زین» احمد خانی از کرمانجی به موکریانی، ترجمه «فرهنگ عمید» به کردی، ترجمه «پنج انگشت یک مشت است» اثر بریژید، «شرح و تفسیر دیوان ملای جزیری»، «تالیف تاریخ اردلان»، «تاریخ سلیمانیە» (مێژووی سلیمانی)، «روابط فرھنگی ایران و مصر» ترجمه از عربی، «البلاد و اخبار العباد» زکریا قزوینی از عربی به فارسی، «ھۆزی لە بیرکراوی گاوان»، نوشته دکتر مصطفی جواد از عربی به کردی، «بەیتی سەرەمەڕ» و کتابهای دیگری همچون «ئاڵه‌کۆک»، زندگینامه «چێشتی مجێور»، دیوان شعری «بۆ کوردستان»، دیوانی «ھه‌ژار»، جمع‌آوری و چاپ اشعار شاعرانی چون شامی کرماشانی و ... از گنجینه ارزشمند ایشان به شمار می‌روند.

کردهای غیر مکریانی بیشتر به شناخت ماموستا «هه‌ژار» نیاز دارند

این ادیب کرد، یادگار گرانبهای دیگری هم در عرصه فرهنگ‌نویسی به ادبیات کردی تقدیم کرده است. کتاب «هه‌نبانه بۆرینه» که حاصل سالها تلاش ماموستا هژار برای جمع‌آوری لغات کردی است و اکنون به عنوان یک کتاب فرهنگ لغات کردی در دسترس است.

به گفته «سید قاسم ارژنگ» شاعر و پژوهشگر صحنه‌ای، ماموستا هژار در میان "کردهای خوارین" به عنوان شاعر و فرهنگ‌نویس بیشتر شناخته شده است و کتاب "هه‌نبانه بۆرینه" در بسیاری از خانه‌ها وجود دارد.

ارژنگ در گفت‌وگو با کردپرس تاکید می‌کند: «استاد هژار به عنوان یک پایه و اساس ادب علمی کُرد، باید به همه کرد زبانان با لهجه‌ها و گویش‌های مختلف معرفی شود و قطعا کردها غیر مکریانی بیشتر به شناخت استاد هژار و آثار زندگی ایشان نیاز دارند.»

اندوخته‌های علمی فراوان، سفرها و گنجینه پربار ماموستا «هه‌ژار»

شهباز محسنی، مدرس دانشگاه آزاد مهاباد نیز در وصف استاد عبدالرحمان شرفکندی می‌نویسد: «هژار بی‌شک یکی از مبارزان و نخبگان اثرگذار در کردستان است. دیوان شعر (بۆ کوردستان) و ترجمه بسیار موفق رباعیات حکیم خیام نیشابوری به زبان کردی از وی چهره‌ای ادبی و موفق ساخت که اشعارش زمزمه مردم و نقل محافل بود. اتوبیوگرافیش تحت عنوان(چیشتی مجێور) بسیار خواندنی است و به نوعی تاریخ معاصر کردستان نیز به حساب می‌آید. ترجمه‌اش از قرآن کریم به زبان کردی دارای نثری موزون و آهنگین است و بسیار مورد استقبال قرار گرفت. همچنین ترجمه کتاب مشهور القانون فی الطب ابن سینا به فارسی، توان بالای علمی و تسلط وی را در عربی‌دانی و فن ترجمه به محافل علمی و دانشگاهی سراسر ایران شناساند».

به گفته محسنی؛ «این کتاب که ابن سینا هزار سال قبل به عربی نگاشته بود به زبانهای اروپایی هم ترجمه و تا قرن نوزدهم میلادی در دانشگاههای اروپا به عنوان منبع درسی در رشته پزشکی تدریس می شد. وی همچنین شرفنامه شرفخان بدلیسی را به زبان کردی برگرداند. از وی کارهای دیگری نیز به ثمر نشسته است. کارنامه هژار مکریانی پربرگ و پربار است و همچنین متنوع. وی هم شعر می‌گفت و هم ترجمه می‌کرد و هم اهل تحقیق و نوشتن بود بویژه در عرصه فرهنگ‌نویسی. در شعر هم موفق بود گرچه ماموستا هیمن از وی شاعرتر بود. البته از هژار آثار شعری بسیار موفق و ماندگاری مانند مثنوی طولانی (به‌ره‌و موکریان) که شعری است نوستالژیک و سرشار از نکته‌های تاریخی و فرهنگی که در نوع خود شاهکار است.»

مدرس دانشگاهی با اشاره به دغدغه‌های فکری و سیاسی و شرایط بعدی زندگی ماموستا هه‌ژار ادامه می‌دهد: «اقامت بیست و پنج ساله آخر عمرش در کرج و یافتن ارتباط با شخصیت‌های دانشگاهی به کارهایش تنوع بخشید. اندوخته‌های علمی فراوان که در اثر تجربه و زندگی در موکریان و عراق و سوریه و لبنان و ارتباطات زیاد، از وی سرمایه و گنجینه‌ای پربار ساخت. تألیف فرهنگ گرانسنگ (هه‌نبانه بۆرینه) نشان‌دهنده وسعت دایره واژگانی اوست و در نوع خود کم‌نظیر».

اجحاف در حق زبردست‌ترین مترجم و نویسنده کردستانی

به گزارش کردپرس، آبان ماه سال ٩٧ در دومین همایش منطقه‌ای استاد هژار در مهاباد، از پوستر تمبر استاد به طراحی "مهرداد رامیدی‌نیا" رونمایی شد و این شاید کمترین کاری بود که در حق این استاد برجسته کرد، انجام گرفته باشد.

بی‌شک در عرصه ادبیات زبان کردی، استاد «هژار موکریانی»، زبردست‌ترین مترجم و نویسنده بوده است و همانند کیمیاگری از خاک، طلا می‌ساخت.

اما روزگار با این عالم ادبیات کردی، چندان مهربان نبود او پس از سالها دور بودن از خانه و زندگی در بخشهای مختلف کردنشین ایران و عراق و سوریه در نهایت پس از سالها تلاش و زحمت در عرصه ادبی پس از بازگشت به ایران و اقامت در کرج باز هم مورد بیمهری واقع شد.

وزارت علوم به مترجم «شرفنامه و قانون بوعلی سینا»، بدون توجه به کارنامه درخشانش در امر تالیف و ترجمه و آشنایی با زبان‌های مختلف، مدرک تحصیلی برابر با فوق لیسانس را برای این استاد مسلم زبان کردی در نظر گرفتند در حالی که بسیاری معتقدند در یکسان‌سازی مدرک تحصیلی در حق این استاد برجسته اجحاف شد.