آیینی برای التیام داغ

بامداد لاجوردی
ویلیام وردن استاد روان‌شناسی دانشگاه هاروارد، مطالعاتی در زمینه احوال زندگان و واكنش آنها در قبال مردن دیگران دارد. این استاد دانشگاه در تحقیقات خود، نه به خود مفهوم مرگ، بلكه به واكنش اطرافیان به این داغ پرداخته است. هرچند مباحث او برای متخصصان نگارش شده اما همان‌طور كه محمد قائد، مترجم كتاب «رنج و التیام، در سوگواری و داغدیدگی» می‌گوید مباحث كتاب روشن و به دور از بحث‌های مفصل در مكاتب و نظریه‌ها تدوین شده لذا برای خواننده غیرمتخصص نیز سودمند است. از سویی،كتاب «رنج و التیام، در سوگواری و داغدیدگی» اثر ویلیام وردن برای خوانندگان غیرمتخصص در اوضاع و احوال امروز جهان جذاب‌ است؛ چرا‌كه فراگیری كرونا بسیاری از افراد را با مرگ ناگهانی مواجه كرد و این داغ زمانی سخت‌تر شده كه دیگر برگزاری آیین خاكسپاری با كیفیت پیشین امكان‌پذیر نیست؛ به‌ طوری‌كه، بارها شنیده‌ایم خانواده‌هایی كه یكی از عزیزان‌شان را دركرونا از دست داده‌اند، نتوانسته‌اند با برگزار نكردن مناسك ترحیم،كنار بیایند. توضیحات ویلیام وردن نشان می‌دهد كه احساس ناخوشی خانواده از عدم برگزاری آیین ترحیم به دلیل آن است كه آنها نتواسته‌اند داغ خود را آرام كنند.

اینكه بشر هزاران سال است برای مرگ اعضای خانواده و گروه خود، مناسك سوگواری برگزار می‌كند احتمالا یك راه‌حل تكاملی و دسته‌جمعی برای فائق آمدن از رنج داغدیگی است؛ یعنی انسان‌های پیش از ما راه‌های مختلفی را آزمون و خطا كرده‌اند تا به روشی برای قطع ارتباط فیزیكی و روانی اشخاص زنده با مردگان پیدا كنند و این‌طور به نظر می‌رسد تا حد زیادی در این كوشش موفق بوده‌اند. انگار بشر خیلی زود به مناسك سوگواری به عنوان راهی برای دفاع از روان خود در برابر غم از دست دادن عزیزانش رسیده است. وجوه نمایشی دفن و تعهد جدی اعضا اجتماعات به حضور در این مناسك نشان می‌دهد مردن و قطع ارتباط زنده‌ها همواره مهم بوده است. هر چند ممكن است این مناسك در فرهنگ‌های مختلف بازنمودهای مختلفی داشته باشد اما تمام آنها یك وجه اشتراك دارند و آن این است كه: انسان برای شخصی كه ارتباط فیزیكی با دنیا ندارد، مناسك برگزار می‌كند.

پژوهش‌های معاصر نیز تایید می‌كنند كه آیین خاكسپاری كاركردهایی پیچیده دارد و حداقل كاری می‌كند این است كه رنج داغ برای برای اطرافیان متوفی را التیام می‌بخشد. ویلیام وردن در كتابش این‌طور توضیح می‌دهد:«مراسم سوگواری اگر خوب برگزار شود، می‌تواند كمك مهمی باشد در رسیدن به فیصله سلامت بخش ماتم.» این پژوهشگر در ادامه به چند مورد از چیزهایی كه در مراسم تشییع و یادبود انجام می‌دهد اشاره و می‌نویسد: این مراسم می‌تواند به فقدان، واقعیت بخشد. دیدن پیكر متوفی كمك می‌كند كه واقعیت نهایی بازگشت‌ناپذیر مرگ احساس شود. اینكه شب را در كنار جسد بیدار بمانند، یا آن را در تابوت رو باز یا سربسته بگذارند به آداب و آیین‌های منطقه‌ای، قومی و مذهبی بستگی دارد. در هر حال، مزیت بزرگی است كه اعضای خانواده بتوانند جسد عزیز از دست رفته را، چه در محل تدفین و چه در بیمارستان ببینند. ویلیام وردن در بیان دومین اهمیت مناسك تدفین و سوگواری می‌نویسد: مراسم تشییع و یادبود می‌تواند فرصتی باشد تا افراد فكرها و احساس‌های خود را درباره متوفی ابراز كنند. او می‌نویسد:«به زبان آوردن فكر و احساس خویش درباره متوفی بسیار مهم است و مراسم تشییع و تدفین در وجوه خوب این سنت می‌تواند چنین فرصتی را فراهم آورد.»

این استاد دانشگاه می‌نویسد:«مراسم ترحیم می‌تواند تاملی باشد بر زندگی كسی كه دنیا را ترك گفته است. ممكن است بتوان اشیا و اسبابی متعلق به درگذشته را درگوشه‌ای از مراسم جای داد تا گواهی باشد بر آنچه برای متوفی مهم بوده و مراسم ترحیم این تاثیر را دارد كه اندك زمانی پس از وقوع ضایعه، شبكه‌ای از حمایت اجتماعی گرداگرد خانواده مصیبت‌دیده ایجاد می‌كند و چنین حمایتی از جانب اجتماع می‌تواند در تسهیل ماتم بی‌اندازه موثر باشد. ویلیام وردن با زبان و نمونه‌هایی ساده نشان می‌دهد انسان‌ها چقدر شبیه هم در برابر سوگواری واكنش نشان می‌دهند. این محقق خیلی ساده مراحل یك سوگواری طبیعی را توضیح می‌دهد و می‌گوید حتی ممكن است نزدیكان متوفی تا چند روز بعد از مرگ، از بین رفتن او را نپذیرند و حتی ادعا كنند كه او را دیده یا با او حرف زده‌اند؛ این استاد دانشگاه توضیح می‌دهد، آدم‌ها واكنش‌های عاطفی متفاوتی نسبت به متوفی از خود نشان می‌دهند؛ واكنش‌هایی كه حتی می‌تواند درست برعكس احساس آنها در زمان حیات متوفی باشد. این روان‌شناس به‌طور دقیق بین احساس ماتم بهنجار یا نابهنجار تمایز قایل می‌شود و اولی را بی‌نیاز از درمان می‌داند ولی دومی را نیازمند مداخلات فنی و تخصصی می‌شناسد. از نظر او شخص در ماتم بهنجار احساس اندوه دارد كه لزوما با گریه بروز پیدا نمی‌كند، ممكن است احساس خشم داشته باشد كه مثلا چرا برای تداوم حیات متوفی اقدام بیشتری نكرده‌ یا در شكل دیگری فرد احساس گناه می‌كند كه چرا در زمان حیات فلان رفتار را با متوفی داشته است؛ یا ممكن است احساس اضطراب، تنهایی، خستگی، درماندگی، شوك داشته باشد كه از نظر او این حس‌ها اگر طولانی و پیچیده نشود، طبیعی و بهنجار است.كتاب «رنج و التیام، در سوگواری و داغدیدگی» اثر ویلیام وردن با ترجمه جذاب محمد قائد در ٣٠٧ صفحه توسط «نشر نو» عرضه شده است.